Definitie: een begunstigde van het leefloon of een leefloner ontvangt een uitkering genaamd 'leefloon' dat sinds 1 oktober 2002 een onderdeel is van het recht op maatschappelijke integratie (voordien het recht op het bestaansminimum). Het leefloon is het allerlaatste sociale vangnet om personen met onvoldoende bestaansmiddelen een minimaal inkomen te verschaffen dat hen in staat zou moeten stellen een menswaardig leven te leiden. Het leefloon kan worden toegekend aan personen zonder (vervangings)inkomen of met een (vervangings)inkomen dat lager is dan het bedrag van het leefloon, die geen aanspraak kunnen maken op een ander inkomen op basis van Belgische of buitenlandse wetgeving, die gewoonlijk en bestendig op legale wijze in België verblijven en die, tenzij hun gezondheid of hun specifieke situatie het niet toelaten, bereid zijn om te werken. Vanaf 1 december 2016 vallen vreemdelingen met subsidiaire bescherming onder het toepassingsgebied van de wetgeving over het recht op maatschappelijke integratie. Personen onder 25 jaar dienen een contract te ondertekenen met een persoonlijk ontwikkeld project voor maatschappelijke integratie. Vanaf 1 december 2016 moeten personen van 25 jaar of ouder die een beroep wensen te doen op het leefloon, ook een dergelijk contract ondertekenen. De leeftijdsvoorwaarde is 18 jaar maar minderjarigen die ontvoogd zijn door het huwelijk, die minstens één kind ten laste hebben of die zwanger zijn, kunnen onder dezelfde voorwaarden een beroep doen op het leefloon.

Hierbij moet worden verduidelijkt dat er geen leeftijdsbeperking is om van het recht op maatschappelijke integratie te kunnen genieten. Voor leefloners wordt automatisch een procedure opgestart voor het verkrijgen van de inkomensgarantie voor ouderen (IGO) zodra de betrokkene de wettelijke pensioenleeftijd heeft bereikt. Het IGO is een uitkering die personen die de pensioengerechtigde leeftijd hebben bereikt, kunnen krijgen indien hun maandelijkse financiële middelen minder zijn dan een bepaald bedrag - afzonderlijk vastgelegd voor alleenstaanden en samenwonenden - en indien zij aan bepaalde voorwaarden inzake nationaliteit en hoofdverblijfplaats voldoen (POD MI, 2019c; Federale Pensioendienst, 2019).

Het Openbaar Centrum voor Maatschappelijk Welzijn (OCMW) van elke gemeente onderzoekt, in het kader van de wetgeving over het recht op maatschappelijke integratie, de bestaansmiddelen van de aanvrager en bepaalt in overleg met hem de meest gepaste hulp. Die hulp kan bestaan uit tewerkstelling, een gedeeltelijk of volledig leefloon, een geïndividualiseerd project voor maatschappelijke integratie of een combinatie van die hulpmiddelen. De indicator wordt uitgedrukt in duizenden personen en de gegevens komen van de Programmatorische federale overheidsdienst Maatschappelijke Integratie.

Sinds 8 januari 2005 zijn er drie categorieën van gerechtigden op het leefloon met elk een specifiek bedrag, dat afhankelijk van het bestaansmiddelenonderzoek door het OCMW al dan niet volledig wordt toegekend. Die categorieën zijn een samenwonende persoon (categorie 1), een alleenstaande of dakloze met wie een integratiecontract werd gesloten (categorie 2) en een persoon met een familie ten laste, met name de echtgenoot of levenspartner, het ongehuwd minderjarig kind of meerdere kinderen onder wie minstens één ongehuwd minderjarig kind (categorie 3). Voor 8 januari 2005 was er nog de categorie voor alleenstaanden met onderhoudsverplichtingen of co-ouderschap getiteld 'alleenstaande persoon met recht op verhoogd bedrag'.

Tussen 2006 en 2022 steeg het gemiddeld leefloonbedrag op jaarbasis voor categorie 1 van 5.043 euro tot 8.958 euro. Voor categorie 2 en 3 steeg dit bedrag respectievelijk van 7.564 euro tot 11.469 euro en van 13.438 euro tot 18.160 euro.

Doelstelling: het aantal leefloners moet dalen.

De duurzame-ontwikkelingsdoelstellingen of SDG’s die de Verenigde Naties in 2015 hebben aangenomen, bevatten subdoelstelling 1.3: "Nationaal toepasbare sociale beschermingssystemen en maatregelen implementeren voor iedereen, met inbegrip van sociale beschermingsvloeren, en tegen 2030 een aanzienlijke dekkingsgraad realiseren van de armen en de kwetsbaren".

Het federaal regeerakkoord van september 2020 (Federale Regering, 2020) stelt hierover dat de uitkeringen opgetrokken zullen worden richting de armoedegrens. Er wordt aangenomen dat die doelstelling een invloed zal hebben op de evolutie van het armoederisico, waarvoor vermeld wordt dat het moet dalen om in de richting van de doelstellingen te gaan.

Evolutie: tussen 2003 en 2008 steeg het gemiddelde maandelijkse aantal leefloners gestaag van 74.098 tot 83.074. In de twee daaropvolgende jaren steeg dat aantal beduidend sneller tot 95.643 in 2010, wat allicht verklaard kan worden door de verslechtering van het socio-economisch klimaat door de financieel-economische crisis. Het gemiddelde maandelijkse aantal leefloners stabiliseerde zich tot 2012 rond dat niveau en steeg daarna weer tot 102.746 in 2014. Een combinatie van structurele (onder meer de arbeidsmarktpositie van risicogroepen) en conjuncturele factoren (de financieel-economische crisis van 2008) ligt mee aan de basis van de globaal stijgende trend (POD MI, 2015). Daarna steeg dat aantal sterk tot 140.165 personen in 2017. Naast de bovenvermelde factoren dragen onder meer de groeiende onzekerheid van bepaalde risicogroepen (laaggeschoolden, deeltijdse werknemers, eenoudergezinnen, allochtonen enz.) en, meer recent, wijzigingen in de wetgeving over de werkloosheidsverzekering en beroepsinschakelingsuitkering evenals de stijging van het aantal erkende vluchtelingen bij tot die toename (POD MI, 2019b en 2019c). Tussen 2017 en 2019 steeg het gemiddelde maandelijkse aantal leefloners minder sterk, namelijk van 140.172 tot 146.699. Die minder sterke stijging komt enigszins overeen met het stijgingsritme vastgesteld voor de financieel-economische crisis (POD MI, 2019b en 2019c). Het daaropvolgende jaar is dit aantal sterker gestegen tot 153.410. Dit houdt mogelijk verband met de vaststelling dat kwetsbare personen in 2020 hun inkomen hebben zien slinken als gevolg van de covid-19-gezondheidscrisis en dus een beroep moesten doen op dit sociaal bijstandstelsel (POD MI, 2021; Working group Social Impact Corona Crisis, 2021). In 2021 steeg dit cijfer tot 155.376, waarna dit cijfer licht daalde tot 152.275 in 2022.

Voor de periode 2003-2022 is het aantal leefloners meer dan verdubbeld. Die evolutie is het logische gevolg van de vaststelling dat jaar op jaar de instroom naar het leefloon groter is dan de uitstroom. In dat verband wordt sinds 2015 een daling vastgesteld van het niveau van de in- en uitstroom. De dynamiek in de leefloonpopulatie is dus sinds 2015 gedaald. Dit wijst er vermoedelijk op dat de leefloonpopulutie meer dan voor 2015 bestaat uit een 'harde kern' van rechthebbenden, die geconfronteerd wordt met een veelheid van problemen die hun maatschappelijke integratie via een betaalde job belemmeren (POD MI, 2019b, p.29).

In de periode 2003-2021 steeg het aandeel leefloners in procent van de totale bevolking volgens een vergelijkbaar patroon als de evolutie in absolute cijfers, namelijk van 0,71% tot 1,34%.

Internationale vergelijking: er zijn binnen de EU geen geharmoniseerde gegevens beschikbaar over dat type bijstandsuitkering.

Opsplitsing volgens gewest: het gemiddelde maandelijkse aantal leefloners in 2022 bedraagt 44.093 in Brussel, 37.437 in Vlaanderen en 70.745 in Wallonië. Voor België is dit cijfer 152.275.

Opsplitsing volgens geslacht: tussen 2006 en 2022 daalde het aandeel vrouwelijke leefloners van 59,3% tot 54,9%. Voor mannen zijn die cijfers 40,7% en 45,1%.

Opsplitsing volgens leeftijd: tussen 2006 en 2022 steeg het aandeel leefloners tussen 18 en 24 jaar van 28,2% tot 33,1%. Voor leefloners tussen 25 en 44 jaar steeg dit eveneens, namelijk van 36,8% tot 41,9%. Voor 45-64-jarigen daalde dit aandeel van 31,6% tot 22,9%. De aandelen van de overige leeftijdscategorieën wijzigden slechts licht.

Opsplitsing volgens categorie: tussen 2006 en 2022 daalde het aandeel alleenstaande en dakloze leefloners (categorie 2) van 47,5% tot 39,1%. In die periode stegen de aandelen van samenwonende leefloners (categorie 1) en van leefloners met familie ten laste (categorie 3) van ongeveer 26% tot ongeveer 30%.

VN-indicator: de gekozen indicator is verwant met indicator 1.3.1 - Deel van de bevolking met een socialebeschermingsvloer of -systeem, naar geslacht en met onderscheid naar kinderen, werklozen, ouderen, gehandicapten, zwangere vrouwen, pasgeborenen, slachtoffers van arbeidsongevallen, armen en kwetsbaren. Het leefloon is immers het allerlaatste sociale vangnet om personen met onvoldoende bestaansmiddelen een minimaal inkomen te verschaffen dat hen in staat zou moeten stellen een menswaardig leven te leiden. In die zin kan het worden gerekend tot eerdergenoemde socialebeschermingsvloer of -systeem.

Bronnen

• Algemeen

  • SDG’s, duurzame-ontwikkelingsdoelstellingen (Sustainable Development Goals): United Nations (2015), Transforming our world: the 2030 Agenda for Sustainable Development. Resolution adopted by the General Assembly on 25 September 2015, document A/RES/70/1.

  • Indicatoren: United Nations (2017), Work of the Statistical Commission pertaining to the 2030 Agenda for Sustainable Development. Resolution adopted by the General Assembly on 6 July 2017, document A/RES/71/313.

  • UN Sustainable Development: https://sdgs.un.org/ (geraadpleegd op 18/01/2023).

  • UN Sustainable Development Goal indicators website: https://unstats.un.org/sdgs/ (geraadpleegd op 18/01/2023).

• Specifiek

  • Federale Regering (2020), Regeerakkoord - 30 september 2020, https://www.belgium.be/sites/default/files/Regeerakkoord_2020.pdf (geraadpleegd op 30/10/2020).

  • Federale Pensioendienst (2019), De Inkomensgarantie voor ouderen (IGO), https://www.sfpd.fgov.be/nl/recht-op-pensioen/igo (geraadpleegd op 24/09/2020).

  • POD MI (2015), Leefloon, Statistisch rapport / Nummer 12 – September 2015, Programmatorische federale overheidsdienst Maatschappelijke Integratie.

  • POD MI (2019a), Barometer voor Maatschappelijke integratie, aantal leefloners per 1.000 inwoners (‰), verdeling per gewest in 2020/02, https://stat.mi-is.be/nl/dashboard/ris_entities?menu=drilldown (geraadpleegd op 26/10/2021).

  • POD MI (2019b), Focus 24 - Een vergelijking van de dynamiek in het minimuminkomen: instroom en uitstroom in België, Nederland en Frankrijk, Programmatorische federale overheidsdienst Maatschappelijke Integratie.

  • POD MI (2019c), Statistisch verslag Nummer 24 – juli 2019, Programmatorische federale overheidsdienst Maatschappelijke Integratie.

  • POD MI (2021), Enquête Sociale Impact Covid-19, Februari 2021, Programmatorische federale overheidsdienst Maatschappelijke Integratie.

  • Working group Social Impact Corona Crisis (2021), Monitoring van de gevolgen van COVID-19 op de werkgelegenheid en de sociale bescherming in België. Analytische nota 03/6/2021,https://socialsecurity.belgium.be/sites/default/files/content/docs/nl/sociaal-beleid-vorm-geven/monitoring_covid_20210602_nl.pdf (geraadpleegd op 10/06/2020).